قرارداد هوشمند یک پروتکل کامپیوتری برای بهبود قرارداد است. قرارداد هوشمند امکان ایجاد تراکنش‌های معتبر بدون واسط را فراهم می‌کند.
در دنیای رمزارزها نام بیت کوین بسیار شنیده شده است. می‌دانیم که بیت کوین یک رمزارز دیجیتالی یا به عبارت دیگر یک سکه دیجیتالی محسوب می‌شود.
اما این تعریف بخش‌های دیگری هم دارد. سکه دیجیتالی تعریفی از یک دارایی است که به صورت دیجیتال نگه داری می‌شود.
این دارایی‌های دیجیتال مانند اعتبار ما نزد بانک است که به صورت دیجیتال در بانک‌های داده این موسسات به صورت دیجیتالی نگه‌داری می‌شود. در واقع پول یا همان دارایی ما چیزی بیش از یک سری اعداد و ارقام که با روش مخصوص هر بانک در بانک داده اش نگه داری می شود نیست.
این اعداد در نهایت میزان بدهی بانک به ما را مشخص می‌کند و در نتیجه در هر زمانی می توان با مراجعه به بانک مطابق قراردادی که بین ما و بانک در زمان افتتاح حساب بسته شده از بانک طلب خود را (سکه های دیجیتال) مطالبه کرد. بانک نیز موظف است این دیون را ادا کند.
در این قسمت دارایی ما بنا به درخواست خود ما می‌تواند به دارایی فیزیکی (اسکناس، سکه طلا، ارزهای خارجی)تبدیل شود یا اینکه این دارایی به نوع دیگری از دارایی دیجیتال تبدیل شود (انتقال به بانک دیگر داخلی یا خارجی، شارژ حساب ارزی و یا سهام در بورس).
تمام این دارایی‌های ما به صورت متمرکز در بانک طرف قرارداد ما نگه داری می شود. با پیشرفت علم شبکه و توانمند شدن بسترها و قدرت پردازش این موسسات، امروزه شاهد یکپارچگی بسیار زیادی بین تمام شعب این بانک ها هستیم. به این نوع دارایی دیجیتال که در یک بستر متمرکز قراردارد دارایی دیجیتال متمرکز گفته می‌شود.
به این معنی که دارایی ما خارج از سیستم متمرکز طرف حساب ما برای سیستم‌های دیگر قابل اعتنا و اثبات نیست و این سیستم ها اقدامی برای تبدیل این دارایی ها برای ما انجام نخواهند داد مگر با انتقال دارایی به سیستم متمرکز آن ها یا با استعلام از سیستم متمرکز طرف حساب ما و بدهکار کردن آن سیستم در ازای پرداخت بدهی هایش به ما که درنهایت یک تبدیل دارایی دیجیتال صورت می گیرد.
بیت کوین اما یک سکه دیجیتالی (دارایی دیجیتال) عیر متمرکز است. به این شکل که این دارایی در چندین و چند سیستم که ممکن است هیچ ارتباط خاصی با هم نداشته باشند، به صورت غیر متمرکز نگه داری می شود.
با توجه به گستردگی شبکه بیت کوین می‌توان گفت حساب دارایی های دیجیتال از نوع سکه بیت کوین در تمام دنیا پراکنده است و تمام این حساب دارها نسخه ای از تمام حساب‌ها را در اختیار دارند که با انجام تراکنش های جدید دفتر خود را به روز رسانی می‌کنند.
اما شبکه بیت کوین تقریبا به همین جا محدود می‌شود. به این معنی که فرد با ارایه یک دارایی (فیزیکی یا دیجیتالی) یا با انجام خدمات (ماینینگ) شبکه بیت کوین را به خود بدهکار می‌کند.
این شبکه در عوض حساب فرد را طلب کار و دارایی ما به ازای وی را اخذ می‌کند. در طول زمان فرد می تواند طلب خود را به هر نحوی در شبکه بیت کوین جابجا کند. به این ترتیب که با ارائه یک درخواست، میزان طلب خود را کم و طلب حساب دیگری را زیاد می‌کند.
در هنگام نقد کردن این طلب نیز شخص ثالثی این موضوع را انجام خواهد داد (معمولا صرافی) یعنی با اخذ طلب فرد از شبکه، دارایی مد نظر وی را به وی پرداخت می‌کند.
به مثال بانک باز می گردیم. فرض کنید فرد می خواهد کنترل بخشی یا کل دارایی دیجیتال خود را به بانک داده تا بانک این سرمایه را مدیریت کند.
واضح ترین مثال آن سپرده‌های سرمایه گذاری بلند مدت در بانک‌ها می‌باشد. در این حالت فرد با بانک قراردادی امضا می‌کند که بر اساس آن بانک سپرده شخص را در مسیر‌های قانونی و مورد نظر خود (براساس تشخیص‌های اقتصادی فعالان و متخصصان اقتصادی که در اختیار دارد) سرمایه گذاری و از محل سود حاصل از آن سرمایه اقدام به پرداخت اصل و مقدار سود مشخص شده در قرارداد اولیه می‌کند.
در این سناریو فرد با ارائه دارایی قانونی مورد تایید و انجام احراز هویت خود را در سیستم بانکی به اثبات می‌رساند (درجه ای از اطمینان ایجاد می‌کند) بانک نیز بر اساس شهرت و اعتبار و دریافت گواهینامه‌ها و مجوزهای لازم از مقامات قانونی و مالی کشور مورد اطمینان فرد مراجع خواهد بود.
در این حالت فرد سرمایه گذار با بررسی شهرت و اعتبار بانک یا موسسه مالی اقدام به سرمایه گذاری می‌کند. در نتیجه فرد به اقدامات موسسه مالی طرف حساب از جمله سرمایه گذاری‌ها و پرداخت اصل و سود سرمایه اطمینان دارد.
احتمالا موسسات مالی که بعد از مدتی از پرداخت حتی اصل سرمایه‌ها به سرمایه گذاران ناتوان بودند به ذهنتان خطور کرده. این موضوع در دنیای واقعی با امکان مشاهده و بررسی مدارک و استعلام های مربوطه اتفاق افتاده است.
حال اگر بخواهیم این سرمایه گذاری را در دنیای دیجیتال و مجازی که هر نوع ادعایی به سختی قابل تایید یا رد شدن است انجام دهیم چه اتفاقاتی در پیش رو است؟ حتی فراتر از این، اگر بخواهیم در دنیای دارایی‌های غیرمتمرکز که هیچ ارگان یا موسسه ای نظارتی بر آن ندارد سرمایه گذاری کنیم چه؟
قرارداد های هوشمند
برای سادگی موضوع به ساده ترین قرارداد از نوع بانکی مراجعه می‌کنیم همان سپرده سرمایه گذاری بلند مدت. چند پارامتر مشخص در این قرارداد وجود دارد. مبلغ سرمایه گذاری که مبدا تمام محاسبات قرار می‌گیرد.
طول مدت سرمایه گذاری از یکساله و شش ماهه تا 5 ساله و … نرخ سود سالیانه که میزان سود تعلق گرفته به مبلغ سرمایه گذاری بعد از یک سال سپرده گذاری را مشخص می کند.
این قرارداد مانند حکاکی بر فولاد در بانک اطلاعاتی بانک ثبت و نگه داری می‌شود. بر اساس آن و به صورت اتوماتیک (نرم افزار های بانک) تمام اقدامات مورد نیاز انجام می‌شود. مثلا پرداخت سودهای ماهیانه، گاهی این اقدامات نیاز به اقدام فردی دارد ولی در اکثر مواقع اتوماتیک انجام می‌شوند.
به دنیای دیجیتال بر می‌گردیم، فرض کنید شما قراردادی با شخصی امضا می‌کنید که او را نه می شناسید نه زبان او را میدانید نه او را دیده اید و نه اصولا نمی دانید که در کجای کره زمین قرار دارد.
به طور مشابه طرف مقابل نیز نسبت به شما همین وضعیت را دارد. اما این قرارداد را به بانک اطلاعاتی می‌دهید که در دسترس تعداد بسیار زیادی کاربر که هیچ ارتباطی با هم ندارند و نفع و ضرری از هم ندارند. این کاربران به طور ویژه ای از این قرارداد محافظت می‌کند و اجازه دستکاری شدن بعد از امضا و تایید را نه به شما و نه شخص مقابلتان نمی‌دهد.
مانند دفاتر ثبت اسناد. با این تفاوت که به جای یک دفتر ثبت تمام دفاتر ثبت یک نسخه منحصر به فرد خود را داشته باشند (و نه از روی یک نسخه واحد روی یک شبکه). این دفاتر همگی مشابه هم و یکسان ولی جدا از هم هستند.
حال فرض کنید اجرای مفاد قرارداد بر عهده یک ربات (نرم افزار) است. این ربات (نرم افزار) بر اساس مفاد قرارداد پول شما را گرفته در یک حساب بلوکه می‌کند و به طرف مقابل اعتباری معادل پول شما ارائه می‌کند.
در زمان های مقرر مثلا ماهیانه میزان سود مشخص شده شما را از حساب فرد مقابل برداشت و به شما پرداخت می‌کند. این روند تا زمان اتمام قرارداد به دقت انجام می‌شود و خللی درآن ایجاد نمی‌شود.
سوال پیش آمده احتمالی این است که در صورتی که فرد مقابل پولی در بساط باقی نگذارد چه اتفاقی رخ می‌دهد. دقت کنید که در اینجا ما مفهوم قرارداد هوشمند را توضیح می‌دهیم. در دنیای واقعی رمزارزها این قرارداد ها الگوریتم‌های پیچیده ای هستند که توسط افراد بسیار خبره ای نوشته می‌شوند.
این نرم افزارها مانند هر نرم افزار دیگری ممکن است ایرادات نرم افزاری خاص خود را داشته باشد. ممکن است الگوریتم مناسبی نداشته باشد.
اما دقت داشته باشید که این مثال برای روشن شدن موضوع بود و مثال های دیگری نیز وجود دارد. به طور مثال قراردادی برای انجام یک پروژه عکاسی را در نظر بگیرید.
در این حالت فرد درخواست دهنده مبلغ انجام پروژه را در قرارداد هوشمند بلوکه می‌کند و طرف مقابل بعد از انجام عکاسی ها و تحویل آنها به طرف مقابل در خواست آزاد سازی مبلغ را می‌کند.
درخواست دهنده بعد از دریافت عکسها در قرارداد هوشمند انجام پروژه را تایید می‌کند و حساب عکاس شارژ می‌شود.
سازوکارهایی برای جلوگیری از تقلب در این قراردادها مانند قرارداد های فیزیکی گنجانده می‌شود. مثلا در صورت عدم تایید طرف درخواست دهنده مورد پروژه به شخص ثالثی برای داوری ارجاع داده می‌شود.
به این ربات یا نرم افزار که وظیفه اجرای قرارداد ها را به عهده دارد ، قرارداد هوشمند می گویند. این نرم افزارها معمولا به صورت متن باز هستند که امکان بررسی کد های آن برای همگان فراهم است.
این نرم افزارها معمولا توسط موسسات مالی حقوقی مورد بررسی های موشکافانه قرار می‌گیرد تا نحوه عملکرد و نتایج آن ها در سناریو های مختلف را آشکار کنند.
انواع مختلفی از این قراردادهای هوشمند در دنیای رمز ارز ها موجود است.
از معروفترین آنها دیفای (DeFi) یا فاینانس‌های غیر متمرکز است که در حقیقت شبیه موسسات مالی عمل می‌کنند. با این تفاوت که حساب‌ها در جاهای مختلف و در اختیار افراد مختلفی قرار دارد.
با ورود اتریوم به دنیای رمزارزها، امکان اجرای این قراردادهای هوشمند فراهم شد. این شبکه با داشتن یک ماشین مجازی (مانند یک سیستم عامل) روی شبکه بلاک چین که همان شبکه ازدفترداران است، امکان تولید و اجرای این قراردادها را فراهم کرد.
امکان ایجاد توکن که نوعی از رمزارزها هستند نیز توسط این قراردادها امکانپذیر شد و شاهد تولید رمزارزهای فراوانی از نوع توکن در دنیای امروز هستیم.
در نهایت باید توجه داشت این پدیده در حال تبدیل شدن به یک صنعت است و هر چند راه بسیار درازی برای رسیدن به جایگاه موسسات مالی یا قراردادهای معمول فعلی دارند، اما این مسیر به سرعت در حال طی شدن است و به زودی شاهد تحولات بسیاری در زمینه های مختلف بسیاری خواهیم بود.